Ngắn gọn, thắng chính mình là Anh, vượt được người là Hùng.

Trong đời sống, người hùng ít, nhưng không hiếm. Võ lâm phương Đông có câu: “Võ học thâm như Đông hải, siêu quần võ sĩ đa thị sa số Hằng hà”. Ngay cả loại võ sĩ hơn người thì cũng nhiều như cát sông Hằng. Vậy, khoe cái hùng là vô nghĩa. Cái hùng, khi đã cố phô ra, cố chứng tỏ, nó trở nên tầm thường.

Dĩ nhiên, núi cao còn có đỉnh cao hơn. Vô địch SEAGMES thì cũng giữ ngôi chỉ 2 năm, vô địch Thế vận hội cũng chỉ 4 năm. May ra nhờ đại dịch Covid chẳng hạn, ngôi vô địch mới có thể dài thêm phút chốc rồi cũng bị phá. Mà có khi là bị phá bởi chính bản thân. Có gì gọi là tuyệt đỉnh đâu? Thành người hùng đôi khi chỉ là nhờ cơ bắp và kỹ năng. Tập luyện chăm chỉ, kiên nhẫn chịu khó hơn người ắt sẽ vượt được người, âu cũng thường tình. Là Hercules hay Achille, đó cũng chỉ là những người hùng, cái danh để tụng ca sức mạnh cơ bắp hơn người. Thêm gã Paris thành Troia cũng có thể coi như một người hùng vì đã giết được một người -  hùng -  không - bất - tử khác nhờ mũi tên bắn lén.

Người được gọi là anh có vẻ ít hơn. Thắng chính mình là sự sáng suốt. Ngoài kiên nhẫn, học hỏi, luyện tập, kẻ muốn trở nên tinh anh còn phải biết tự khắc chế, buông bỏ, hy sinh nhiều thứ, dồn tâm sức và trí tuệ cho mục đích lớn hơn, cao cả hơn, làm chủ bản thân để phục vụ người khác, vì xã hội, nhân quần. Hơn thế nữa, sự lỗi lạc còn là trời cho, không cứ cố là đạt.

Nói hùng, trước hết bàn về đóng góp công sức. Nói anh, đầu tiên xét về sự vượt trội tâm trí. Hùng có thể thắng người, còn anh trước hết là để giúp người. Chỉ những kẻ sáng suốt vượt bậc, một đời vị nghĩa, xả thân nếm mật nằm gai, nghĩ thiên phương vạn kế cứu giúp nhân quần, kẻ đó mới đáng gọi anh hùng. Lớp người này rất ít. Với lịch sử, tên tuổi người anh hùng thường gắn với những cuộc chiến tranh - môi trường thử thách khốc liệt nhất, đẫm máu nhất, mở ra những chương đời mới khác thường nhất. Một nhà khoa học, một nghệ sĩ, bỏ hết thời gian, danh vọng, tiền bạc, địa vị…để đeo đuổi mục đích cao cả vị nhân sinh, họ cũng xứng đáng là những bậc anh hùng. Tiếc thay, người thành công để được tôn vinh và lưu danh thiên cổ quá ít. Phần nhiều hơn, họ là những bậc anh hùng bị lãng quên, hoặc nhiều hơn nữa, là bị hắt hủi. Còn chăng, chỉ là câu an ủi, cũng là một phương châm xử thế của lịch sử: “Chớ đem thành bại luận anh hùng”.

Về phẩm chất cá nhân, anh hùng và gian hùng không khác gì nhau mấy. Họ cũng đều là những kẻ hùng tâm tráng chí, có năng lực lấp bể dời non. Nhưng anh hùng chỉ một dạ “cố tương chưởng tế” (cốt cứu muôn dân khỏi nơi chìm đắm), trong khi kẻ gian hùng sẵn sàng “nhất tướng công thành vạn cốt khô” (đổi thây trăm họ nên công một người). Kẻ gian hùng không chùn tay tàn bạo và trí trá, mưu đại nghiệp chỉ vì muốn lưu danh bản thân mình. Cái ác làm nên chiến thắng, họ thường đắc thắng. Kẻ anh hùng tâm sáng lòng trong chỉ “lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh” (để lại lòng trung với sử xanh), vong thân và canh cánh với mục tiêu “yếu tảo tinh uế chi ô trọc, ca Nghiêu thiên hưởng Thuấn nguyệt chi giai kỳ” (quyết quét sạch nhơ bẩn hôi tanh để đến thuở thanh bình ca ngày Nghiêu, hưởng tháng Thuấn). Không ít kẻ chân anh hùng, không nửa đường đứt gánh chết đứng như Từ Hải thì cũng “Vận khứ anh hùng ẩm hận đa” như cha con Đặng Tất, Đặng Dung. Hận thay, lịch sử là những thiên niên kỷ mù lòa. Loài người nhẹ dạ chỉ trầm trồ với đại công trình vạn Lý Trường Thành kỳ vĩ vắt núi non trung điệp, có mấy ai nhớ đến thiên vạn bộ xương khô bị chôn vùi mục rã dưới chân thành?

Nhưng thôi, đời sống giản dị hơn nhiều so với những mưu mô lịch sử. Thời lọan, kẻ sáng suốt thì đa số cầu an, vị kỷ và coi đó là khôn ngoan. Kẻ hơn người, lòng dũng cảm thường đi kèm với máu nổi loạn và đập phá. Đám thảo khấu Lương Sơn Bạc không phải là tập hợp những người hùng côn đồ đó hay sao? Loạn thế chưa xuất anh hùng, nhân gian chỉ còn biết kỳ vọng vào những tay kẻ cướp, rồi tặc lưỡi chờ đợi, chấp nhận hoặc kẻ nổi loạn, hoặc tay đại gian hùng sẽ giúp họ diệt trừ cái ác lẫn xiềng xích gông cùm trong thực tại. Khởi nghĩa nông dân hay cách mạng cũng vậy thôi, niềm tin ngây thơ luôn bị lợi dụng. Sau chiến thắng hay thành công, với muôn dân rất nhiều thế kỷ vẫn chỉ là tuyệt vọng.

Chỉ giấc mơ một thánh nhân cải thế giúp đời là ngàn năm không tắt. Bi tráng thay, anh hùng luôn phải chết. Anh hùng trên chiến trường thường là kẻ thất trận giữa đời thường. Ngày kết thúc vinh quang chính là phút khởi đầu bi kịch. Thắng xong giặc Ân, Phù Đổng Thiên Vương biết mình sẽ sớm trở nên vô dụng bởi “mắt không rõ chuyện cấy cày, tai không hay nghề canh cửi”, trong khi canh cánh phận mình mỗi bữa “ăn ba nong cơm bảy nong cà, ắt muôn dân phải thêm phần khó nhọc”. Có lẽ không muốn biến bản thân thành mầm tai ách, Gióng kia - nếu quả thật người phàm - đã cưỡi ngựa lao mình miệng vực, chọn cái kết quyên sinh. Chỉ lòng dân không quên, có lẽ nhờ thế mà cậu bé hiển thánh, thành huyền thoại thánh nhân cưỡi ngựa về trời. Gióng người phàm chết trong bi kịch để thăng hoa vĩnh cửu trong cảm thức dân tộc, trở thành liệt sĩ trẻ nhất: hy sinh giữa sa trường khi mới ba tuổi. Là mơ ước giữ lại hình ảnh thiên thần trong trắng thôi. Nếu số tuổi được nhân lên đúng thật, sự phi phàm hiển hách sẽ không còn. Gần hơn, thật hơn, một chàng Lía Truông Mây phận cũng chẳng khác gì. Song là biểu tượng địa phương, lại không may sống trong thời đại có văn hiến, có thể chữ nghĩa sưu tra, tên tuổi Lía không vượt nổi hai phía núi đèo, chỉ nổi tiếng giang san nhất khoảnh với bán kính một đường roi Bình Định.

Đừng kể với tôi về phận anh hùng của đất nước này, vì cay đắng lắm! Anh hùng trời Nam, và có thể cả phương Đông, cả loài người, chẳng mấy ai được diễm phúc chết già. Vẫn biết “yến an chẩm độc” (sự an vui là thuốc độc), ngay khi hết những tai ương, người anh hùng nào cũng chết, hoặc có sống cũng coi như đã chết.

Thời đại anh hùng, thời của các vị thần đã hết. Nhưng đời chưa bao giờ thiếu cơ hội để người hùng xuất hiện. Trong căn tính thiện lương, rất nhiều hiện hữu con người đã mang sẵn chữ hùng. Đúng lúc, đúng chỗ, làm đúng việc, người bình thường sẽ hóa người hùng. Đó là khi anh tài xế ở Đông Anh lao như tên bắn mất không đầy phút vọt lên mái tôn nhà để xe chìa kịp đôi tay hộ mệnh đỡ em bé từ lầu 12 rớt xuống. Đó là khi anh Trần Văn Tròn, 20 tuổi ở thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam nghe tiếng kêu cứu đã nhanh chóng lao ra biển và cứu sống được 3 em học sinh từ sóng dữ. Đó là khi hai nhân viên nhà hàng Mỹ Khê, anh Phạm Văn Phó, chị Lê Thị Hồng Tâm ở Tịnh Khê, Sơn Tịnh, Quảng Ngãi lao ra sóng dữ cứu người. Anh Phó bị nước cuốn, không qua khỏi. Chị Tâm đuối sức, bị sóng đánh chấn thương sọ não.

Không ai có thể dọn mình sẵn để thành người hùng cả. Chỉ hành động nói lên phẩm chất, giúp người bình thường lập kỳ công và trở thành những anh hùng giản dị giữa đời thường. Thật ngu ngốc khi đặt cho người anh hùng những câu hỏi kiểu như “đã nghĩ gì” trước khi hành động. Chẳng ai nghĩ gì. Trở thành anh hùng, người hùng là do việc họ làm, không do điều họ nghĩ. Mà chắc chắn, chẳng ai kịp nghĩ. Nếu không, làm gì còn những kỳ tích phi thường. Nghĩ, nếu có, là cảm xúc sau kỳ tích. Anh thanh niên Trần Văn Tròn chỉ xót xa, tiếc nuối vì đã quá đuối sức, không kịp để cứu sống nạn nhân thứ 4. Người hùng Nguyễn Ngọc Mạnh, rất yếu đuối, đã rất sợ hãi khi thấy máu chảy ra từ miệng em bé nạn nhân. Người bình thường trở thành anh hùng khi toàn bộ bản chất thiện lương, quả cảm trong họ trỗi dậy, tạo nên năng lượng phi phàm để cứu giúp kẻ khác. Phần còn lại, họ bình thường.

Tầng cao nhất, tầng thứ năm trên tháp nhu cầu Maslow là “Nhu cầu về tự thể hiện bản thân cường độ cao (self - actualization) - muốn sáng tạo, được thể hiện khả năng, thể hiện bản thân, trình diễn mình, có được và được công nhận là thành đạt". Đây là cảnh giới tinh thần tích cực cao nhất, thúc đẩy sự tiến bộ tự thân của mỗi con người. Trong mỗi anh hùng đều luôn có sẵn nhu cầu đó dù bản thân cũng không hề  ý thức về nó. Nó chỉ tự bật ra khi có nhu cầu và đúng thời điểm. Có người trở thành anh hùng, người hùng nhờ lập công trạng hay kỳ tích phi thường sau cả đời đeo đuổi, sự phấn đấu đôi khi đằng đẵng cả kỷ hà mà không chắc đã thành công. Có người thời thế tạo anh hùng, chỉ bằng hành động diễn ra trong một sát na thời gian.

Anh hùng thật sự chỉ nghĩ về mục đích hữu ích, cần thiết, cấp bách, cao cả để hành động. Và đây là bản chất thường trực. Tìm kiếm chỉ là ý nghĩ của kẻ cơ hội, trong khi lịch sử dường như đã bớt mù lòa. Năm 1952, bác sĩ Alain Bombard đã dùng xuồng cao su một mình vượt Đại Tây Dương trong 62 ngày ròng rã, chỉ ăn cá sống, uống nước mặn và nước ép từ cá do chính ông câu được. Được xem như một “phi thường nhân”, ông đã khuyên: “Đừng thấy tôi làm được mà nghĩ rằng bạn cũng làm được. Thành công của bạn nằm ở việc khác. Cuộc đời còn thiếu chi cơ hội”.

Nuôi dương hùng tâm tráng chí, học và rèn luyện mọi lẽ để sống hữu ích, đời người tử tế, mục đích chỉ có vậy thôi. Nếu thấy anh Mạnh được tụng ca, một kẻ nào đó cũng suốt ngày nhướng mắt lên các tòa cao ốc chờ một tai nạn để ra tay cứu độ, dù chỉ là một chú mèo con bị trượt chân, thì bạn tin tôi đi, đó chỉ có thể là một gã tâm thần!

Và cuối cùng, anh hùng nào cũng chỉ là những con người bình thường. Thán phúc, biết ơn, tưởng thưởng thì được, rất cần, nhưng hãy thôi nhưng hoài nghi, bình phẩm, chê bai, đàm tiếu; cũng đừng vì mục đích truyền thông tụng ca mà cố đào bới từ đời sống của họ những bất thường. Dẫu là anh hùng họ cũng cần được sống trong bình an, với chính cuộc đời của họ, không loại trừ còn có những sai lầm bé mọn...

NHL.

Facebook Nguyễn Hồng Lam ngày 01-03-2021.